از مجموعه روایاتی که در مورد نماز و روزه کودکان و نوجوانان و حجاب دختران کوچک آمده است استفاده می شود که : اسلام عزیز خواسته آنها قبل از رسیدن به سن تکلیف با خواندن نماز و گرفتن روزه به احکام اسلام عادت کنند و خو بگیرند, و برایشان یک نوع تمرین باشد و عمل به آنها برایشان آسان گردد.

و اینک از باب تبرک چند حدیث بیان می گردد.

امام صادق علیه السلام :

«یامر الصبی بالصوم فی شهر رمضان بعض النهار, فاذا رای الجوع والعطش غلب علیه, امره فافطر.»

آن حضرت علیه السلام کودکش را ( که به سن تکلیف نرسیده بود) در قسمتی از روز ماه مبارک رمضان دستور به روزه می داد ولی هنگامی که می دید گرسنگی و تشنگی بر او غلبه کرده می فرمود افطار کند.

علامه مجلسی (رضوان الله علیه) از قول دیگران می فرماید:

×گناه

مردی نزد امیرالمومنین علی علیه السلام آمد و عرض کرد: من از نماز شب محروم شدم. حضرت علی علیه السلام فرمود: « تو کسی هستی که گناهانت تو را به بند کشیده است.» میزان الحکمه، حدیث 10766

×  دروغ

 امام صادق علیه السلام فرمودند:  «انسان گاهی دروغ می گوید و سبب محرومیتش از نماز شب می شود. هنگامی که از نماز شب محروم شد از روزی (مواهب مادی و معنوی) نیز محروم می شود.» همان، حدیث 10768

×  پرخوری

 امیرالمومنین علیه السلام فرمودند: «هر کس پرخوری کند از نماز شب محروم می شود و هر کس تمام شب را بخوابد ، نورانیت و برافروختگی چهره را از دست می دهد و هر کس با فاسقان و بدان دوستی و رفاقت کند از بلاهای دنیا در امان نمی ماند» مستدرک وسائل الشیعه،ج6، ص340

×گناه

مردی نزد امیرالمومنین علی علیه السلام آمد و عرض کرد: من از نماز شب محروم شدم. حضرت علی علیه السلام فرمود: « تو کسی هستی که گناهانت تو را به بند کشیده است.» میزان الحکمه، حدیث 10766

×  دروغ

 امام صادق علیه السلام فرمودند:  «انسان گاهی دروغ می گوید و سبب محرومیتش از نماز شب می شود. هنگامی که از نماز شب محروم شد از روزی (مواهب مادی و معنوی) نیز محروم می شود.» همان، حدیث 10768

×  پرخوری

 امیرالمومنین علیه السلام فرمودند: «هر کس پرخوری کند از نماز شب محروم می شود و هر کس تمام شب را بخوابد ، نورانیت و برافروختگی چهره را از دست می دهد و هر کس با فاسقان و بدان دوستی و رفاقت کند از بلاهای دنیا در امان نمی ماند» مستدرک وسائل الشیعه،ج6، ص340

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«مروا صبیانکم بالصلاة اذا بلغوا سبعا, واضربوا علیها اذا بلغوا تسعا و فرقوا بینهم فی المضاجع اذا بلغوا عشرا.»

فرزندان خود را به نماز وادار کنید, هنگامیکه به نماز رسیدند و اگر توجه به نماز نکردند آنها را تنبیه کنید. و زمانیکه به ده سالگی رسیدند خوابگاهشان را از هم جدا سازید.

(سفینة البحار: ج 2 ,  ص 45 – مستدرک: ج 3 , ص 19- سنن بیهقی: ج 3 , ص 84, با کمی تفاوت)

امام صادق علیه السلام فرمود:

ما فرزندانمان را وقتی به پنج سال رسیدند وادار به نماز می کنیم. ولی شما فرزندانتان را وقتی به هفت سال رسیدند وادار به نماز نمایید

«وسائل الشیعة: ج 3 , ص 12»

 چگونه برای نماز صبح بیدار شویم؟

سؤال:  چه کار کنیم که قبل از نماز صبح و یا صبح زود بیدار شویم و خواب نمانیم؟

جواب:  برای سحرخیزی راههای مختلفی ذکر شده است که به بعضی از آنها اشاره می شود:

×   وضو گرفتن در موقع خواب اگرچه بهتر است انسان همیشه با وضو باشد همانطوری که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:«کسی که در حال وضو بمیرد پاداش شهید را دارد.»

«وسایل: ج 1, ص 269 و به روایات بحث وضوء مراجعه شود.»

×   در شب سعی کند با شکم پر نخوابد و لازمه این کار این است که کمتر بخورد و به محض خوردن نخوابد زیرا شکم پر مورد بغض و نفرت حق تعالی است. و انسان را از او دور و به شیطان نزدیک می کند. چنانکه امام باقر علیه السلام فرمود:

«ما من شیی ء ابغض الی الله عزوجل من بطن مملوء»

چرا انسان بی نماز کافرشمرده می شود؟

امام صادق علیه السلام فرمود:

«و سئل ما بال الزانی لاتسمیه کافرا, و تارک الصلاة قدتسمیه کافرا و ما الحجة فی ذلک؟

 قال: لان الزانی و مااشبهه انما یعمل ذلک لمکان الشهوة لانها تغلبة و تارک الصلاة لایترکها الا استخفافا بها...»

از آن حضرت علیه السلام سوال شد, برای چه زناکار را کافر نمی نامند در حالیکه تارک الصلاة را کافر می نامند؟

امام علیه السلام فرمود: برای اینکه زناکار و کارهایی مانند زنا, شهوت و (هوی و هوس) بر او غلبه پیدا می کند و مرتکب این گناه بزرگ می شود لکن تارک الصلاة نماز را  ترک نمی کند مگر به خاطر سبک شمردن نماز. «علل الشرایع: ج 2, ص 34, باب 37»

چگونه از پرت شدن حواس در نماز جلوگیری کنیم؟

سؤال:  چه کار کنیم که سر نماز حواسمان جمع باشد و فکر و ذهنمان در نماز متوجه خداوند باشد بطوریکه زبان و دل با هم هماهنگ باشند, به گونه ای که آنچه زبان تلفظ می کند دل هم به آن معانی و الفاظتوجه داشته باشد و آن معانی در روح و روان آدمی اثر کند و شخص نمازگزار را متحول سازد تا دیگر گناه نکند زیرا هدف از نماز جلوگیری از فساد است.

جواب: تنها راه این است که انسان خانه دلش را از اغیار و یبگانگان خالی کند. وقتی دل  از محبت و علاقه به دنیا و ظواهر ان خالی باشد راه برای ورود محبت و عشق به خداوند سبحان باز میشود. زمانیکه قلب انسان سرشار از عشق و محبت به خداوند شد و او بر دل حاکم گشت جائی برای غریبه باقی نمی ماند تا سر نماز شیطان انسان را وسوسه کند و حواسش را پرت کند.

و انسان نمی تواند دلش را از بیگانگان خالی کن

  آیا نماز و روزه بر یهودیان و مسیحیان واجب است؟

از آیات قرآن کریم استفاده می شود همانطوری که مسلمانان مکلف به انجام واجبات و ترک محرمات هستند همچنین یهودیان و مسیحیان و تمام کسانیکه ادعای دین و مذهبی دارند موظف به انجام احکامی مثل نماز و روزه و دادن زکات می باشند. زیرا هدف هر پیامبری نشر معارف الهی و توجه مردم به توحید و معاد و تزکیه و تربیت آنها و اداره جامعه بر اساس قانون یکتاپرستی بوده است. و این اهداف تحققش امکان ندارد مگر آنکه آن پیامبر قانون حضرت حق که انجام واجبات و ترک محرمات است در جامعه پیاده نماید که نماز خواندن و روزه گرفتن و دادن زکات و سرو سامان دادن به اقتصاد جامعه بخشی از آن دستورات خداوند است.

اگرچه این احکام و قوانین که از جانب حضرت حق توسط انبیاء به مردم ابلاغ شده از نظر کم و کیف یکسان نبوده و بنا بر شرایط زمان و مکان و پیشرفت بشر و بر حسب خوی و خلق او تغییر می یافت, و هرچه بشر رشد و تکامل بیشتری توسط انبیاء پیدا می کرد به همان میزان قوانین الهی جامع تر از قبل توسط پیامبر بعدی آورده می شد که جامع ترین قانون الهی بوسیله خاتم الانبیاء حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم برای سعادت تمام مردم جهان آورده شد. برای اثبات این موضوع غیر از دلیل عقلی که ذکر شد دهها آیه  و حدیث وجود دارد به بعضی از آیات توجه فرمایید:

درباره نماز صدها آیه و حدیث از ائمه اطهار علیهم السلام به دست ما رسیده که فواید نماز را که حدود هزار فایده می باشد, ذکر کرده اند ؛ برای آنکه جوانان عزیز با فلسفه نماز آشنا شوند, تعدادی از آن علل ذکر خواهد شد. البته این همه فایده وقتی بوسیله نماز حاصل می شود که انسان نماز را با حضور قلب بخواند.

1) چراغ و روشنی دل مؤمن:

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

«...لکل شی ء سراج و سراج قلب المؤمن الصلوة الخمس...»

«برای هر چیزی چراغی است و چراغ قلب مومن نمازهای پنجگانه است.»

«جامع الاخبار, ص 72 – از سبزواری. زبدة العلوم: ج 2 , ص 231»

2) زینت اسلام:

همچنین آن حضرت صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

« ان لکل شی ء زینة و زینة الاسلام الصلوة الخمس...»

براستی برای هر چیزی زینتی است و زینت اسلام نماز های پنجگانه می باشد. «همان»

نماز شب که یکی از عبادات خالص اولیای خدا و از برنامه های سازنده اسلامی به شمار می رود انسان را به وادی معنویات نزدیکتر می کند و درس خودسازی و خلوت کردن با خالق خود را که از نیازهای طبیعی انسان است به او می آموزد و تاثیر بسزایی در سه عالم دارد هم در دنیا و هم در برزخ و هم در قیامت.

تاثیر نماز شب در دنیا، ابعاد گسترده ای دارد هم تاثیر در زندگی شخصی و اجتماعی و سیاسی.  و هم تاثیر در باطن و ظاهر انسان دارد.نماز شب رفع  مشکلات و گرفتاری و رفع بیماری های روحی و جسمی را نیز در برمی گیرد.

در اینجا چند نمونه از احادیثی که از معصومین علیهم السلام رسیده است بیان می کنیم:

× 1- بازداشتن از گناه

بهترین وسیله ای که مانع گناه انسان می شود و قرآن کریم و روایات ائمه معصومین علیهم السلام آن را امضا کرده است نماز است.

رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند:  « فإنّ صلاة الیل مِنهاةٌ عنِ الاثم؛ نماز شب  انسان را از گناه باز می دارد.»

از بركات ديگر نماز اين است كه انسان به تدريج و گام به گام به هستي تسلط پيدا ميكند. گام اول، قرآن ميفرمايد: «تقوي براي انسان نورانيت و بصيرت ميآورد و به انسان ديدي ميدهد كه حق را از باطل تشخيص دهد».

ان تتقوالله يجعل لكم فرقاناً 12 و در جاي ديگر ميفرمايد: «يجعل لكم نوراً» 13 پس تقوي كه در رأس آن بندگي خدا ونماز است. گامي به سوي نوراني شدن و بصيرت پيدا كردن نمازگزار است.

گام دوم: كساني كه هدايت الهي را پذيرفتند و درمدار حق قرار گرفتند، خداوند هدايت آنها را زيادتر ميكند. پس نماز گامي براي هدايت و بازسازي معنوي خواهد بود. نور هدايت نمازگزار متوقف نميشود بلكه به خاطر تسليم و بندگي دائماً در حال قرب و رشد خواهد بود.

گام سوم: در راه خدا تلاش كردن است. خداوند راههاي زيادي را براي رسيدن به كمال نشان داده است. «والذين جاهدو فينا لنهدينهم سبلنا» 14 گام چهارم: براي خودسازي و دوري از فحشا و منكر ناز بهترين عملاست. انسان بر نفس خود تسلط مييابد و نفس را مهار ميكند و گرفتار وسوسه و لغزش نميشود بلكه هرگاه فشار وسوسه و نفس طاغوت زياد شد، باز هم از اهرم نماز و صبر كمك ميگيرد.

گام پنجم: افراد با تقوي كه وجودشان با نور الهي روشن شده با هر نماز يك گام به جلو ميروند. زيرا نماز تكرار نيست بلكه معراج است. نماز بالا رفتن از نردبان كمال و عمق دادن به معرفت و ايمان است. نمازگزار اجازه نميدهد عمرش چراگاه شيطان و لگدكوب او باشد.

- نماز برنامه هرصبح و شام است و اگر يك دانشجو هر روز را با نام و ياد خدا آغاز كند، بيشك در روحيات او مؤثر خواهد بود.

- نماز در سفر يا وطن در فقير و غني رمز آنست كه در هر كجا باشيم و هركه باشيم، باشيم بايد مطيع خدا باشيم نه غير او.

- نماز ايدئولوژي علمي مسلمانان است و استحكام بخش ارزشها و جلوگيري از فروپاشي شخصيت افراد و اعضاء جامعه خواهد بود.

- اذان نماز شيپور توحيد و يكتاپرستي است كه سپاه متفرق اسلام را در يك صف و زير يك پرچم فرا ميخواند و آنان را پشت سر امام عادل قرار ميدهد.

- نماز هم امر به معروف است و هم نهي از منكر.

وقتي فرد نمازگزار هر روز در اذان اقامه ميگويد، «حي علي الصلوة، حي علي الفلاح، حي علي خيرالعمل» كه همه امر به بالاترين معروفها يعني نماز ختم ميشود، بيشك راهي است به سوي معنويت و كمال. نماز خروج از خود و پرواز بهسوي خداست.

امام خميني(ره) ميفرمايد: هجرت از خانه دل به سوي خدا يكي از مصاديق آيه است. هجرت از خودپسندي و خودخواهي و خودبيني و هجرت به سوي معنويات كه بزرگترين هجرتهاست. 15 پس نماز به منزله اسم اعظم الهي است و در ميان عبادات مثل انسان كامل در ميان انسانهاست. در نماز عزت رب وذلت عبد مطرح است كه اين دو مقام بس عالي است. نماز نشانه و علامت مسلماني است و اهانت و بيتوجهي به نماز، بيتوجهي به كل دين است. پي اين انسان نمازگزار و به خدا پيوسته از نتايج و بركات مادي و معنوي نماز برخوردار خواهد رديد و اين طرز تفكر روح انسان را از بخل و حسد پاك خواهد كرد و جهان لاتنازع بقاءً را به دنياي تعاون و همكاري مبدل خواهد كرد. همچون آفتاب نورافشاني ميكند بيآنكه انتظار پاداش داشته باشد. 16 با نمازگزادرن و توجه به نماز دانشگاهيان و ديگر افشار جامعه خواهند توانست در آموزشگاه بزرگ جهان انسانيت براي پيش بردن انسانها در سير تكاملشان گام گذارند و چه بسا نقش معنوي نماز است كه آنها رابازسازي خواهد كرد، چنان كه ابوعلي سينا اين دانشمند بزرگ هرگاه نماز ميگذارد آرامش مييافت و مشكلاتش را به راحتي حل مينمود. نماز وسيله تقرب هر پرهيزگاري به خداست. پس بياييد هرگز از نماز غافل نباشيم.

اميد است مقاله حاضر مثمرثمر واقع گردد. از درگاه خداوند متعال دوام توفيق و خدمتگزاري به اسلام و احكام اسلامي را براي اعلم مسلمين مسألت مينماييم.

در اين دنياي ناچيز اگر مخاطب انسان چيزي بزرگ و دانشمند و عالم و قادر باشد، انسان بوجود آن افتخار ميكند و از مصاحبت با آن احساس غرور ميكند و يك دانشجو هنگامي كه به نماز ميايستد با پروردگار يكتا سخن ميگويد، به او افتخار ميكند. آثار و بركات نماز عبارتند از:

1- احساس غرور و افتخار 2- احساس عزت 3- احساس قدرت 4- احضار روح 5- ولايت بر هستي و چه افتخاري از اين بالاتر كه انسان باخالق خود سخن بگويد و او كلام انسان را بشنود و بپذيرد. امام زينالعابدين(ع) در مناجات خود ميگويد: «الهي كفي بي غيرا. ان اكنون لك عبدا» 9 همين افتخار مرا بس كه بنده تو باشم. اگر يك دانشجو به خدا متصل شود در برابر قدرتها و طاغوتها و مستكبرين احساس قدرت خواهد كرد. كلماتي همچون اللهاكبر به شخص اين مژده را ميدهد كه طاغوتها در نزد انسان حقير و او در برابر آنها عزيز خواهد بود. قرآن به ما دستور ميدهد كه در سختيها و مشكلات از نماز و عبادت كسب قدرت و قوت كنيم.

«واستعينوا بالصبر و الصلوة 10 از صبر و نماز دربرخورد با مشكلات نيرو بگيريد.خواندن نماز باعث ابراز دوستي زياد به خدا خواهد بود. هر كس كه كسي را دوست دارد، ميل دارد بيشتر با او خرف بزند ودل از او نميكند، چگونه ممكن است انسان ادعا كند خدا را دوست دارد ولي حال حرف زدن با او را نداشته باشد.

اتل ما اوحي اليك من الكتاب و اقم الصلوة ان الصلوة تهي عن الفحشاء و المنكر و لذكرالله اكر و الله يعلم ما تصنعون.

آنچه را از كتاب آسماني به تو وحي شده تلاوت كن و نماز را برپا دارد كه نماز (انسان را) از زشتيها و منكرات باز ميدارد و خداوند ميداند شما چه كارهايي انجام ميدهيد. 3 بعد از پايان بخشهاي مختلفي از سرگذشت زندگي گذشتگان در اين آيه به فلسفه بزرگ نماز ميرسيم زيرا ميگويد: «نماز انسان را از زشتيها و منكرات باز ميدارد» ( ان الصلواه تنهي عن الفحشاء و المنكر ) طبيعت نماز چون انسانها را به ياد نيرومندترين عامل بازدارنده يعني اعتقاد به مبداء و معاد مياندازد داراي اثر بازدارندگي از فحشاء و منكرات است. انساني كه به نماز ميايستد و تكبير ميگويد خدا را از همه چيز برتر و بالاتر ميشمرد، به ياد نعمتهاي او ميافتد، حمد و سپاس ميگويد او را به رحمانيت و رحيت ميستايد و به يادروز جزاي او ميافتد، اعتراف به بندگي او ميكند، از او ياري ميجويد، صراط مستقيم از او ميطلبد و از راه كساني كه غصب بر آنهاشده و گمراهان به خدا پناه ميبرد. بدون شك در قلب و روح چنين انساني جنبشي به سوي حق و حركتي به سوي پاكي و جهشي به سوي تقوا پيدا ميشود.

براي خدا ركوع ميكند و غرق در عظمت او ميشود و خودخواهي و برتر بيني را فراموش ميكند. همه اين امور موجي از معنويت را در وجود او ايجاد ميكند، موجي كه سد نيرومندي بر برابر گناهان محسوب ميشود.

نهي از فحشاء و منكر سلسله مراتب و درجات زيادي دارد و هر نمازي به نسبت رعايت شرايط داراي بعضي از اين درجات است. فحشاء اشاره به گناهان بزرگ پنهاني و منكر گناهان بزرگ آشكار است و يا فحشاء گناهاني است كه بر اثر غلبه قواي شهويه و منكر بر اثر غلبه قوه غضبيه صورت ميگيرد.

نماز يك هنرنمايي الهي است كه خداوندتمام ارزشها را به نحوي در نماز قرار داده است چه كمالي است كه براي انسان ارزش باشد اما در نماز يافت نشود؟ بايد به ارزشها و كمالاتي كه در نماز نهفته شده توجه كرد تا جامعيت نماز بهتر روشن شود. ياد خدا يك ارزش و تنها وسيله آرامبخش دلهاست و نماز ياد خداست. ياد قيامت يك ارزش و بازدارنده از گناه و فساد است. نماز يادآور يومالدين است. در خط انبياء و شهداء و صالحان بودن يك ارزش است كه ما در نماز از خدا ميخواهيم در صراطالدين انعمت عليهم قرار بگيريم. انزجار و قرائت خود را از ستمپيشگان و گمراهان با جمله غيرالمغضوب عليهم ولاضالين اعلام ميداريم.

عدالت كه در رأس همه ارزشهاست در امام جماعت لازم شمرده شده است كه به جاي خودسري و تكروي بايد تابع رهبر باشيم. رو به قبله ايستادن ارزش بسياري دارد، كه يادآور مكه، شكنجهگاه بلال، قربانگاه اسماعيل، زادگاه علي بن ابيطالب، پايگاه قيام مهدي، آزمايشگاه ابراهيم(ع) و عبادتگاه تمام انبياء و اولياست.

در نماز هرچه هست تحرك در هر صبح و شام است. تحرك در ركوع و سجود و قيام حركت دررفتن به مسجد و مصلي، پس ساكن و ساكت و گوشهگير نبودن از بركات نماز است. نماز به ما ياد ميدهد كه همواره در تلاش و حركت باش البته در جهت خداوندي و به سوي او. در نماز روح و جان انسان، غبارروبي ميشود. غبار تكبرش ميريزد چون هر شبانهروز دهها بار بلندترين نقطه بدنش را با خاك ميمالد و سجده بر خاك بهتر از سنگ است كه تذلل در به خاك ماليدن است. بر زمين پاك سجده كردن كه از راه بخش نميتوان به پاكي و سرچشمه پاكيها رسيد. گريه از خوف خدا يك ارزش است و قرآن سجده همراه با گريه را ستايش كرده است: سجدا و بكيّا.

نماز يك خط الهي است كه از هنگام تولد تا لحظه مرگ ما ترسيم شده است. نوزاد كه به دنيا آمد در گوش راست و چپ او اذان و اقامه ميگويند و به هنگام مرگ نيز با خواندن نماز ميت را دفن ميكنند و در طول زندگي همواره در حال عبادت و پرستش خدا بودن و نماز گزاردن را سفارش ميكنند. پس نماز پيوند انسان با طبيعت است براي شناخت وقت نمازها خصوصاً صبح و ظهر بايد به خورشيد نظر افكند، براي بدست آوردن قبله بايد به ستارگان توجه كرد و براي انجام نمازهاي مستحبي در ايام مباركه به حركات ماه بايد دقت كرد. براي غسل و وضو رو به آب و براي سجده و تيمم به خاك روي آورد. اين ارتباط باطبيعت براي نظر افكندن به پديد آورنده آنها و طراح حكيم و برنامهريز است. از ديگر واجبات دين كه به نوعي در نماز حضور دارند، گفته شده است كه نمازگزار همچون كسي است كه به حج ميرود، كعبه، قبله و محور كارهاي اوست. نمازگزار همچون كسي است كه به جهاد ميرود لكن به جهاداكبر كه جهاد با نفس است. نماز خود بالاترين امر به معروف و نهي از منكر است.

زينت و نظافت يك ارزش است. اسلام سفارش ميكند كه خذو زينتكم عند كل مسجد 2 به هنگام شركت در مساجد خود را زينت كنيد و زينتهاي خود را برگيريد. با لباس پاكيزه و معطر وارد مسجد شويد، چنان كه سفارش ميكند زنان به هنگام نماز زيورهاي خود را همراه داشته باشند و با آنها خود را زينت دهند و به مسأله مسواك هم توجه داشته كه نماز با مسواك هفتاد برابر نماز بدون مسواك ثواب دارد و يا قبل از رفتن به مسجد سير يا پياز نخوريد كه بوي دهان شما ديگران را اذيت نكند ومردم را از مسجد فراري ندهد. حال با توجه به جامعيت وشناختن ارزشهاي حاكي از نماز به اين مسأله مهم يعني نقش نماز در معنويت نمازگزاران پي ميبريم. پس اگر دانشجويان و جوانان نماز را سرلوحه كارهاي خود قرار دهند و از نماز لحظهاي غافل نشوند، بيشك در بازسازي معنوي آنها مؤثر خواهد بود و آنان را جواناني پاك سيرت و با كمال و فضيلت خواهد نمود. نماز آنها را به صراط مستقيم هدايت خواهد كرد و معنويت را در آنها روشن خواهد كرد.

نمازگزار ناچار است كه براي صحت و قبولي نماز خود از بسياري از گناهان اجتناب ورزد؛ مثلا، يكي از شرايط نماز مشروع بودن و مباح بودن تمام وسايلي است كه درآن به كار مي‏رود، مانند آب وضو و غسل، جامه‏اي كه با آن نماز مي‏گزارد و مكان نمازگزار، اين موضوع سبب مي‏شود كه گرد حرام نرود و در كار و كسب خود از هر نوع حرام اجتناب نمايد؛ زيرا بسيار مشكل است كه يك فرد تنها در امور مربوط به نماز به حلال بودن آنها مقيد شود و در موارد ديگر بي پروا باشد گويا آيه زير به همين نكته اشاره مي‏كند و مي‏فرمايد:

«ان الصلوة تنهي عن الفحشأ و المنكر؛ كه نماز (انسان را) از زشتيها و گناه باز مي‏دارد.» بالاخص اگر نمازگزار متوجه باشد كه شرط قبولي نماز در پيشگاه خداوند اين است كه نمازگزار زكات و حقوق مستمندان را بپردازد؛ غيبت نكند؛ از تكبر و حسد بپرهيزد؛ از مشروبات الكلي اجتناب نمايد و با حضور قلب و توجه و نيت پاك به درگاه خدا رو آورد و به اين ترتيب نمازگزار حقيقي ناگزير است تمام اين امور را رعايت كند.

روي همين جهات، پيامبر گرامي ما(صلي‌الله‌عليه‌و‌آله) مي‏فرمايد: نماز چون نهر آب صافي است كه انسان خود را در آن شست و شو دهد، هرگز بدن او آلوده و كثيف نمي‏شود.

همچنين كسي كه در شبانه روز پنج مرتبه نماز بخواندو قلب خود را در اين چشمه صاف معنوي شست و شو دهد، هرگز آلودگي گناه بر دل و جان او نمي‏نشيند آثار فردي و تربيتي نماز به آنچه كه گفته شد منحصر نيست؛ ولي اين نمونه مي‏تواند نشانه كوچكي از اسرار بزرگ اين عبادت بزرگ اسلامي باشد

ياد خدا بهترين وسيله براي خويشتن داري و كنترل غرايز سركش و جلوگيري از روح طغيان است. «نمازگزار» همواره به ياد خدا مي‏باشد، خدايي كه از تمام كارهاي كوچك و بزرگ ما آگاه است، خدايي كه از آنچه در زواياي روان ما وجود دارد و يا از انديشه ما مي‏گذارد، مطلع و باخبر است و كمترين اثر ياد خدا اين است كه به خودكامگي انسان و هوسهاي وي اعتدال مي‏بخشد، چنان كه غفلت از ياد خدا و بي خبري از پاداشها و كيفرهاي او، موجب تيرگي عقل و خرد و كم فروغي آن مي‏شود

انسان غافل از خدا در عاقبت اعمال و كردار خود نمي‏انديشد و براي ارضاي تمايلات و غرايز سركش خود حد و مرزي را نمي‏شناسد و اين نماز است كه او را در شبانه روز پنج بار به ياد خدا مي‏اندازد و تيرگي غفلت را از روح و روانش پاك مي‏سازد به راستي، انسان كه پايه حكومت غرايز در كانون وجود او مستحكم است، بهترين راه براي كنترل غرايز و خواستهاي مرزنشناس او همان ياد خدا، ياد كيفرهاي خطاكاران و حسابهاي دقيق و اشتباه‏ناپذير آن مي‏باشد. از اين نظر قرآن يكي از اسرار نماز را ياد خدا معرفي مي‏كند: «اقم الصلوة لذكري؛ نماز را براي ياد من بپادار!» 

تـرك نماز در دنيا و آخرت عواقب تلخى دارد. در قيامت, اهل بهشت از دوزخـيـان مى پرسند: چه چيزى شما را روانه جهنم كرد؟ يكى از پـاسـخ هايشان اين است كه ما پاى بند به نماز نبوديم.9 در جايى ديگر به نمازگزارانى كه در نمازشان سهل انگاراند; يعنى گاهى مى خوانند و گاهى نمى خوانند, مى گويد: واى بر آنان.10رسـول خدا(ص) فرموده است: (من ترك الصلوه متعمدا فقد كفر; هركه عمدا نماز را ترك كند, از اسلام خارج شده و كافر است.)
در جـايـى ديـگر مى فرمايد: (بين العبد وبين الكفر ترك الصلوه; مرز بين بنده خدا و كفر, ترك نماز است.)11هيچ انسان با وجدان و متفكرى نيست كه از ابعاد و اسرار و ظرايف نـماز آگاه باشد ولى از كنار آن ها بى اعتنا رد شود, مگر كسانى كـه بـه خـاطر غفلت و بى خبرى, توفيق سخن گفتن با خداوند را از خود سلب كرده اند.

نـمـاز تاثير بسزايى در زندگى فردى و اجتماعى فرد دارد. در اين جا برخى از آن ها را فهرست وار بيان مى كنيم.نمازگزار در مقايسه با كسى كه نماز نمى خواند, احساس آرامش بيش ترى دارد.هـنـگـامى كه از طريق نماز, روح خود را به معراج مى فرستد و با خـدا و نام او پيوند مى دهد, احساس عزت و قدرت مى كند و از هيچ كس و هيچ قدرتى نمى ترسد.نـمازگزار هيچ گاه چشمش را به چيزهاى حرام آلوده نمى كند و نمى گـذارد هوس هاى زودگذر و وسوسه هاى شيطانى روح و ذهنش را مشغول كـنـد. در مـقـابل, دامن گيرى مفاسد, جاذبه هاى آلوده موجود در اجـتـمـاع, زلـف هـا و بدن هاى عريان, صحنه هاى بدآموز و تحريك كـنـنده, موسيقى و نغمه هاى حرام چنان پرده اى بر دل هاى افراد بـى نـماز مى كشند كه آنان را توان مشاهده و ارتباط با ظرايف و لطايف و معنويت نيست.در جـهان امروز كه لجام گسيختگى فرهنگى به طور فزاينده اى سلامت و امـنيت جانى بسيارى از جوامع را به مخاطره انداخته است و همه روزه شاهد طغيان و عصيان گروه هاى مختلف مردم به ويژه نوجوانان و جـوانان هستيم, كيست كه فريادرس اين مردم باشد؟! آيا چيزى جز نـماز و توكل و امدادهاى غيبى خداوندى مى تواند ناجى اين افراد از مـنـجـلاب ايـن گـنـاهان عظيم شود و آن ها را از سقوط به دره نيستى و فلاكت باز دارد؟

شـرايـط و آداب نماز به قدرى زياد است كه تمام نظام ها و روابط انـسـانـى را بـه طور خودكار تنظيم و اصلاح مى كند. توجه به همه آثـار تـربيتى نماز كار مشكلى است ولى ما چند نمونه آن را بيان مى كنيم:

1. ادب در بـرابـر سـخـن امـام جماعت; در نماز جماعت وقتى امام مشغول خواندن حمد و سوره است بايد ساكت باشيم.
2. مـراعات حقوق ديگران; آب وضو, مكان نمازگزار و لباس او بايد حـلال و از مـال ديگران و غصبى نباشد; حتى اگر از مال خمس نداده لباس تهيه كند, نمازش باطل است.

3. تـغـذيـه و بهداشت نمازگزار; اگر نمازگزار از مشروبات الكلى اسـتـفـاده كـرده باشد, تا چهل روز نمازش مورد قبول نيست. لباس نـمـازگـزار نيز بايد پاك باشد و بهتر است به هنگام نماز عطر و مسواك زد و موها را شانه كرد.

4. همسردارى; كسى كه به همسر خود نيش بزند, نمازش قبول نيست.

5. ولايت; كسى كه اهل نماز است ولى تسليم طاغوت ها است و ولايت و حـكـومـت رهـبـران اسلامى را پذيرا نيست, نمازش قبول نيست; گرچه تمام عمر در كنار كعبه باشد.

6. نـظـم و ترتيب; در تمام كلمات و كارهاى نماز نظم و ترتيب به چشم مى خورد.

7. انـعطاف و هم آهنگى; امام جماعت بايد با مردم هم آهنگ باشد; بـه ايـن معنا كه مراعات ضعيف ترين افراد را بكند. اگر كسى دير بـه جماعت رسيد, امام بايد كمى ركوع خود را طول بدهد تا او نيز بـه نـمـاز بـرسد. مردم نيز بايد خود را با امام هم آهنگ كنند; مـثـلا كسانى كه يك ركعت از نماز جماعت عقب هستند و در ركعت دوم بـه جـمـاعـت پيوسته اند, مى توانند با نوعى انعطاف و تغيير در نماز جماعت شركت كنند.

8. اعـتـماد; اگر هريك از امام يا مردم در انجام قسمتى از نماز شـك كـردنـد, بـايـد بـه يك ديگر اعتماد كنند; يعنى با توجه به رفتار ديگرى تصميم بگيرند.

9. ورزش; اگـرچه نماز براى انجام وظيفه الهى است, ولى طراحى آن طـورى اسـت كه در لابه لاى نماز و حركات ركوع و سجود يك نوع حركت ورزشى نيز نهفته است.

10. آمـوزش اجبارى; نمازگزار بايد مسائل و احكام مورد نياز خود را فراگيرد.

11. آگـاهـى از اخـبـار; مـردم با شركت در نمازجمعه و جماعت با اخبار و مسائل دينى و مشكلات مسلمانان آشنا مى شوند.

12. امـر به معروف و نهى از منكر; (حى على الصلوه) در اذان يكى از بزرگ ترين معروف ها است.

نـمازگزار با گفتن (الله اكبر) ابهت همه ابرقدرت ها را مى شكند و خـطـ بـطلان بر همه قدرت هاى طاغوتى, وسوسه هاى ابليس و جاذبه هاى مادى مى كشد.بـا گفتن (بسم الله) به كار خود قداست و كرامت مى دهد و در خود تـوكـل و وابستگى به قدرت غيبى را ايجاد مى كند و به دنيا اعلام مـى كـنـد قدرتى كه من به او پناه آورده ام, سرچشمه مهربانى ها است.ـا (الـحـمـدلله) گفتن خود را از اطاعت كردن و بله قربان گفتن انسان هاى سفله و پست رها مى كند.بـا (رب العالمين) قدرت لايزال خداوندى را بر تمام جهانيان حاكم مى داند.با (الرحمن الرحيم) تمام هستى را از آن خدا معرفى مى كند.بـا ايـن جمله بيان مى كند كه نه تنها نعمت هاى مادى خداوند ما را احـاطه كرده بلكه نعمت هاى معنوى خداوند نيز ما را فراگرفته است.بـا گـفتن (مالك يوم الدين) مسير و آينده را مشخص مى كند و ياد روز سخت دادرسى را در دل زنده مى كند.تـا ايـن جـا, نمازگزار زمينه براى اظهار بندگى و ابراز نياز و مـددخـواهـى از خدا را فراهم مى كند و بعد از اين مرحله با درك عـظـمـت خـدا و رحـمـتش و ابراز نياز خويش مى گويد: (اياك نعبد وايـاك نـسـتـعـين) تنها مطيع امر تو هستيم نه غلام حلقه به گوش جباران و تنها از تو يارى مى طلبيم.با گفتن (اهدنا الصراط المستقيم) از خدا طلب هدايت مى كند, چرا كـه با پيمودن اين راه او به تمام هوس ها و افراط و تفريط ها و وسوسه هاى شيطانى پشت پا مى زند.با گفتن (صراط الذين انعمت عليهم) الگوها را مشخص مى كند.بـا (غـيـر الـمغضوب عليهم ولا الضالين) به گروه هاى انحرافى كه انسان هاى پاك را اغفال مى كنند, هشدار مى دهد.بـا ركوع در برابر عظمت پرورگار, اظهار بندگى و اطاعت مى كند و فـروتنى و تواضع و خضوع خود را در برابر عظمت پروردگار نشان مى دهد.با سجده, تذلل و اظهار كوچكى و خاكسارى در برابر خدا را نمايان مى سازد.ذكـر مـقـدس (سبحان الله) كه در تمام عبادت ها به چشم مى خورد, حـقـيـقـتـى را در بر دارد كه ريشه در همه عقايد و تفكرات صحيح اسـلامـى دوانده است و زيربناى ارتباط انسان با خدا و صفات كمال او اسـت; روح تعبد و مغز عبادت, همان تسبيح است. توحيد و عدل و نـبـوت و امـامـت و معاد براساس تسبيح خدا و منزه دانستن او از عـيـوب و كـمبودها است. توحيد خالص جز با منزه دانستن پروردگار از شريك و شبيه و عيب و عجز محقق نمى شود.

فـلـسـفـه, فايده و آثار, شرايط و آداب و اوصاف نماز در آيات و روايـات بـسـيارى آمده كه پرداختن به همه آن ها در اين جا ممكن نـيـسـت, لـكـن بـه طور مختصر قطره اى از درياى معارف اسلامى را درباره نماز بازگو مى كنيم.نماز, بزرگ ترين عبادت و مهم ترين سفارش انبيا است. لقمان حكيم پـسـرش را بـه نـمـاز تـوصـيه مى كند.1 حضرت عيسى(ع) در گهواره فـرمـود: خـدايـم مـرا بـه نـماز و زكات سفارش كرده است.2 حضرت ابـراهـيـم(ع) هـمـسر و كودك خويش را در بيابان هاى داغ مكه آن هـنـگـام كه هيچ آب و گياهى نداشت, براى به پا داشتن نماز مسكن داد.3 پـيـشـوايـان مـعـصوم ـ عليهم السلام ـ هنگام نماز رنگ مى باختند.گـرچـه بـعـضـى نـمـاز را به خاطر بهشت يا ترس از عذاب جهنم مى خـوانند, اما حضرت على(ع) نه براى تجارت و ترس از آتش, بلكه به خاطر شايستگى خدا براى عبادت نماز مى خواند.4نـمـاز, اهرم استعانت در غم ها و مشكلات است. خداوند مى فرمايد:

از صبر و نماز در مشكلات كمك بگيريد و بر آن ها پيروز شويد. نـمـاز بـه مـنزله پرچم و نشانه مكتب اسلام است. پيامبر اكرم مى فرمايد: (علم الاسلام الصلوه).نـماز به منزله سر نسبت به تن است. پيامبر(ص) مى فرمايد: (موضع الصلوه من الدين كموضع الراس من الجسد).5نـمـاز بـراى اولـياى خدا شيرين و براى غير آنان دشوار و سنگين است. قرآن مى فرمايد: (وانها لكبيره الا على الخاشعين).6در اهـمـيـت نـمـاز همين بس كه حضرت على(ع) در جنگ صفين و امام حـسين(ع) در ظهر عاشورا دست از جنگ كشيدند و به نماز ايستادند. و آن گـاه كـه بـه عـلى(ع) ايراد گرفتند كه چه هنگام نماز است؟ايـشـان فرمود: ما براى همين مى جنگيم تا مردم اهل نماز باشند.در زيـارت نـامـه وارث مـى خـوانيم: (اشهد انك قد اقمت الصلوه; شهادت مى دهم كه تو نماز را برپا داشتى.)حضرت على(ع) درباره نماز بارها سخن به ميان آورده كه در اين جا به چند نمونه اشاره مى كنيم.الـف) درباره بركات نماز مى فرمايد: فرشتگان, آنان را در بر مى گيرند و آرامش بر آنان نازل مى شود, درهاى آسمان بر آنان گشوده و جايگاه خوبى برايشان آماده مى شود.7) در خـطـبـه 196 نهج البلاغه گوشه هايى از مفاسد اخلاقى هم چون كـبر و سركشى و ظلم را برمى شمارد و آن گاه مى فرمايد: نماز به هـمـه وجـود انـسـان آرامـش مى بخشد, چشم ها را خاضع و خاشع مى گـردانـد, نـفس سركش را رام و دل ها را نرم و تكبر و بزرگ منشى را محو مى كند.
ج) هـم چـنين در نامه اى به محمد بن ابى بكر مى نويسد: نماز را در وقـت مـعين آن به جاى آر و به خاطر آسوده بودن از كار نماز, پيش از وقت معين آن را برپاى مدار و آن را واپس مينداز.

نـمـاز در لـغت به معناى پرستش, نياز, سجود, بندگى و اطاعت, خم شـدن بـراى اظـهـار بـندگى و اطاعت و يكى از فرايض دين و عبادت مـخصوصى است كه مسلمانان پنج بار در شبانه روز به جا مى آورند.نـماز يعنى خدمت و بندگى, فرمان بردارى, سر فرود آوردن و تعظيم كردن به نشانه احترام.نماز, داروى نسيان و وسيله ذكر خداوند است. نـمـاز, رابـطه معنوى مخلوق با خالق است. نماز يعنى دل كندن از مـاديـات و پـرواز دادن روح; يـعـنى پا را فراتر از ديدنى ها و شنيدنى ها نهادن.

كسی كه نماز احتیاط بر او واجب است، بعد از سلام نماز، باید فوراً نیت نماز احتیاط كند و تكبیر بگوید و حمد را بخواند و به ركوع رود و دو سجده نماید، پس اگر یك ركعت نماز احتیاط بر او واجب است، بعد از دو سجده تشهّد بخواند و سلام دهد، و اگر دو ركعت نماز احتیاط بر او واجب است، بعد از دو سجده یك ركعت دیگر مثل ركعت اوّل به جا آورد و بعد از تشهّد سلام دهد.

 نماز احتیاط سوره و قنوت ندارد، و باید آن را آهسته بخوانند و نیت آن را به زبان نیاورد، و احتیاط واجب آن است كه «بسم الله» آن را هم آهسته بگویند.

اگر پیش از خواندن نماز احتیاط بفهمد نمازی را كه خوانده درست بوده، لازم نیست نماز احتیاط را بخواند، و اگر در بین نماز احتیاط بفهمد، لازم نیست آن را تمام نماید.

 اگر پیش از خواندن نماز احتیاط بفهمد كه ركعت­های نمازش كم بوده، چنانچه كاری كه نماز را باطل می‌كند انجام نداده، باید آنچه از نماز نخوانده بخواند و برای سلام بیجا دو سجدۀ سهو بنماید؛ و اگر كاری كه نماز را باطل می‌كند انجام داده ـ مثلاً پشت به قبله كرده ـ باید نماز را دوباره به جا آورد.

اگر بعد از نماز احتیاط بفهمد كسری نمازش به مقدار نماز احتیاط بوده ـ مثلاً در شك بین سه و چهار، یك ركعت نماز احتیاط بخواند، بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده ـ نمازش صحیح است.

 اگر بعد از خواندن نماز احتیاط بفهمد كسری نماز كمتر از نماز احتیاط بوده ـ مثلاً در شك بین دو و چهار، دو ركعت نماز احتیاط بخواند، بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده ـ باید نماز را دوباره بخواند.

اگر بعد از خواندن نماز احتیاط بفهمد كسری نماز بیشتر از نماز احتیاط بوده، مثلاً در شك بین سه و چهار یك ركعت نماز احتیاط بخواند، بعد بفهمد نماز را دو ركعت خوانده، چنانچه بعد از نماز احتیاط كاری كه نماز را باطل می‌كند انجام داده ـ مثلاً پشت به قبله كرده ـ باید نماز را دوباره بخواند؛ و اگر كاری كه نماز را باطل می‌كند انجام نداده، باید دو ركعت كسری نمازش را به جا آورد  و نماز را هم دوباره بخواند.

اگر بین دو و سه و چهار شك كند و بعد از خواندن دو ركعت نماز احتیاط ‌ایستاده، یادش بیاید كه نماز را دو ركعت خوانده، لازم نیست دو ركعت نماز احتیاط نشسته را بخواند.

شكّیات نماز 23 قسم است: هشت قسم آن شك­هائی است كه نماز را باطل می‌كند، و به شش قسم آن نباید اعتنا كرد، و نُه قسم دیگر آن صحیح است.

شك­های باطل

شك‌هایی كه نماز را باطل می‌كند از ‌این قرار است:

اوّل- شك در شمارۀ ركعت­های نماز دو ركعتی مثل نماز صبح و نماز مسافر، ولی شك در شمارۀ ركعت­های نماز مستحب دو ركعتی و نماز احتیاط، نماز را باطل نمی‌كند.

دوم- شك در شمارۀ ركعت­های نماز سه ركعتی.

سوم- آن كه در نماز چهار ركعتی شك كند كه یك ركعت خوانده یا بیشتر.

چهارم- آن كه در نماز چهار ركعتی پیش از تمام شدن سجدۀ دوم، شك كند كه دو ركعت خوانده یا بیشتر. (تفصیل ‌این مسأله در صورت چهارم [از مسألۀ1208] از صفحه 316).

پنجم- شك بین دو و پنج، یا دو و بیشتر از پنج.

ششم- شك بین سه و شش، یا سه و بیشتر از شش.

هفتم- شك در ركعت­های نماز كه نداند چند ركعت خوانده است.

هشتم- شك بین چهار و شش، یا چهار و بیشتر از شش، پیش از تمام شدن سجدۀ دوم؛ ولی اگر بعد از سجدۀ دوم شك بین چهار و شش، و چهار و بیشتر از شش برای او پیش آید، احتیاط واجب آن است كه بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند، و بعد از نماز دو سجدۀ سهو به جا آورد، و نماز را هم دوباره بخواند.

اگر یكی از شك­های باطل برای انسان پیش‌ آید، نمی‌تواند نماز را به هم بزند، بلكه باید به قدری فكر كند كه صورت نماز به هم بخورد، یا از پیدا شدن یقین یا گمان ناامید شود.

دوازده چیز نماز را باطل می‌كند، و آن‌ها را مبطلات می‌گویند:

اوّل: آن كه در بین نماز یكی از شرط­های آن از بین برود، مثلاً در بین نماز بفهمد مكانش غصبی است.

دوم: آن كه در بین نماز عمداً یا سهواً یا از روی ناچاری چیزی كه وضو یا غسل را باطل می‌كند پیش آید، مثلاً بول از او بیرون‌ آید، ولی كسی كه نمی‌تواند از بیرون آمدن بول و غائط خودداری كند، اگر در بین نماز بول یا غائط از او خارج شود، چنانچه به دستوری كه در احكام وضو گفته شد رفتار نماید، نمازش باطل نمی‌شود؛ و نیز اگر در بین نماز از زن مستحاضه خون خارج شود، در صورتی كه به دستور استحاضه رفتار كرده باشد، نمازش صحیح است.

كسی كه بی­­اختیار خوابش برده، اگر نداند كه در بین نماز خوابش برده یا بعد از آن، باید نمازش را دوباره بخواند.

اگر بداند به اختیار خودش خوابیده، و شك كند كه بعد از نماز بوده، یا در بین نماز یادش رفته كه مشغول نماز است و خوابیده، نمازش صحیح است.

 اگر در حال سجده از خواب بیدار شود، و شك كند كه در سجدۀ آخر نماز است یا در سجدۀ شكر، باید آن نماز را دوباره بخواند.

سوم: از مبطلات نماز آن است كه مثل بعض كسانی كه شیعه نیستند دست‌ها را روی هم بگذارد.

هرگاه برای ادب دست‌ها را روی هم بگذارد، اگرچه مثل آن‌ها نباشد، بنابر احتیاط واجب باید نماز را دوباره بخواند، ولی اگر از روی فراموشی یا ناچاری یا برای كار دیگر ـ مثل خاراندن دست و مانند آن ـ، دست‌ها را روی هم بگذارد اشكال ندارد.

چهارم: از مبطلات نماز آن است كه بعد از خواندن حمد آمین بگوید، ولی اگر اشتباهاً یا از روی تقیه بگوید، نمازش باطل نمی‌شود.

مستحب است انسان بعد از نماز مقداری مشغول تعقیب ـ یعنی خواندن ذكر و دعا و قرآن ـشود، و بهتر است پیش از آن كه از جای خود حركت كند و وضو و غسل و تیمّم او باطل شود رو به قبله تعقیب را بخواند، و لازم نیست تعقیب به عربی باشد، ولی بهتر است چیزهایی را كه در كتاب­های دعا دستور داده‌اند بخواند، و از تعقیب‌هائی كه خیلی سفارش شده است، تسبیح حضرت زهرا(س) است كه باید به ‌این ترتیب گفته شود: 34 مرتبه «اللهُ اَكبَرُ»، بعد 33 مرتبه «اَلحَمدُ لِلّهِ»، بعد از آن 33 مرتبه «سُبحانَ اللهِ». و می‌شود «سُبحانَ اللهِ» را پیش از «اَلحَمدُ لِلّهِ» گفت، ولی بهتر است بعد از «اَلحَمدُ لِلّهِ» گفته شود.

مستحب است بعد از نماز سجدۀ شكر نماید، و همین قدر كه پیشانی را به قصد شكر بر زمین بگذارد كافی است؛ ولی بهتر است صد مرتبه یا سه مرتبه یا یك مرتبه «شُكْراً لِلّهِ» یا «شُكْراً» یا «عَفواً» بگوید، و نیز مستحب است هر وقت نعمتی به انسان می‌رسد، یا بلائی از او دور می‌شود، سجدۀ شكر به جا آورد.

صلوات بر پیغمبر

هر وقت انسان اسم مبارك حضرت رسول(ع) مانند محمّد و احمد، یا لقب و كُنیۀ آن جناب مثل مصطفی و ابوالقاسم بگوید یا بشنود، اگرچه در نماز باشد مستحب است صلوات بفرستد.

موقع نوشتن اسم مبارك حضرت رسول)ع) مستحب است صلوات را هم بنویسد، و نیز بهتر است هر وقت آن حضرت را یاد می‌كند صلوات بفرستد.

در سجده چند چیز مستحب است:

1. كسی كه‌ ایستاده نماز می­خواند بعد از آن كه سر از ركوع برداشت و كاملاً‌ ایستاد، و كسی كه نشسته نماز می‌خواند بعد از آن كه كاملاً نشست، برای رفتن به سجده تكبیر بگوید.

2. موقعی كه مرد می‌خواهد به سجده برود اوّل دست‌ها را، و زن اوّل زانوها را به زمین بگذارد.

3. بینی را به مُهر یا چیزی كه سجده بر آن صحیح است بگذارد.

4. در حال سجده انگشتان دست را به هم بچسباند، و برابر گوش بگذارد، به طوری كه سر آن‌ها رو به قبله باشد.

5. در سجده دعا كند و از خدا حاجت بخواهد و ‌این دعا را بخواند:

«یا خَیرَ المَسئُولینَ وَ یا خَیرَ الْمُعْطینَ اُرْزُقْنِی وَ ارْزُقْ عِیالی مِنْ فَضْلِكَ فَاِنَّكَ ذُو الْفَضْلِ الْعَظیمِ». یعنی ‌ای بهترین كسی كه از او سئوال می‌كنند و ‌ای بهترین عطا كنندگان، روزی بده به من و عیال من از فضل خودت، پس به درستی كه تو دارای فضل بزرگی.

6. بعد از سجده بر ران چپ بنشیند، و روی پای راست را بر كف پای چپ بگذارد.

7. بعد از هر سجده وقتی نشست و بدنش آرام گرفت تكبیر بگوید.

8. بعد از سجدۀ اوّل بدنش كه آرام گرفت «اَسْتَغْفِرُ اللهَ رَبِّی وَ اَتُوبُ اِلَیهِ» بگوید.

9. سجده را طول بدهد و در موقع نشستن دست‌ها را روی ران‌ها بگذارد.

10- برای رفتن به سجدۀ دوم، در حال آرامی ‌بدن «اَللهُ اَكبَر» بگوید.

11. در سجده‌ها صلوات بفرستد ولی آن را به قصد ذكری كه در سجده دستور داده‌اند نگوید.

12. در موقع بلند شدن، دست‌ها را بعد از زانوها از زمین بردارد.

13. مردها آرنج­ها و شكم را به زمین نچسبانند، و بازوها را از پهلو جدا نگاه دارند؛ و زن‌ها آرنج­ها و شكم را به زمین بگذارند، و اعضاءِ بدن را به یكدیگر بچسبانند.

و مستحبات دیگر سجده در كتاب­های مفصل گفته شده است.

قرآن خواندن در سجده مكروه است، و نیز مكروه است برای برطرف كردن گرد و غبار، جای سجده را فوت كند، و اگر در اثر فوت كردن دو حرف از دهان بیرون‌ آید، نماز باطل است.

و غیر از ‌این­ها مكروهات دیگری هم در كتاب­های مفصّل گفته شده است.

در هر یك از چهار سورۀ  وَ النَّجم [نجم]،  اِقرَأْ [علق]، و الم تَنزیل [سجده]، و حم سَجدِه [فصلت]، یك آیۀ سجده است كه اگر  انسان بخواند یا بشنود، بعد از تمام شدنِ آن آیه باید فوراً سجده كند، و اگر فراموش كرد هر وقت یادش آمد باید سجده نماید.

اگر انسان موقعی كه‌ آیۀ سجده را می‌خواند از دیگری هم بشنود، بنابراحتیاط واجب باید دو سجده انجام دهد.

در غیر نماز اگر در حال سجده آیۀ سجده را بخواند یا بشنود، باید سر از سجده بردارد و دوباره سجده كند.

اگر انسان از بچّۀ غیر ممیز كه خوب و بد را نمی‌فهمد، یا از كسی كه قصد خواندن قرآن ندارد، آیۀ سجده را بشنود احتیاط واجب آن است كه سجده كند، و همچنین است اگر مثلاً از گرامافون و رادیو آیۀ سجده را بشنود.

در سجدۀ واجب قرآن باید جای انسان غصبی نباشد، و جای پیشانی او از جای زانوها و سرانگشتانش بیش از چهار انگشتِ بسته بلندتر نباشد؛ ولی لازم نیست با وضو یا غسل، و رو به قبله باشد، و عورت خود را بپوشاند، و بدن و جای پیشانی او پاك باشد؛ و نیز چیزهایی كه در لباس نمازگزار شرط می‌باشد، در لباس او شرط نیست، اما اگر لباس او غصبی است، چنانچه سجده كردن تصرف در آن لباس باشد، سجده باطل است.

احتیاط واجب آن است كه در سجدۀ واجب قرآن، پیشانی را بر مهر یا چیز دیگری كه سجده بر آن صحیح است گذاشته، و جاهای دیگر بدن را به دستوری كه در سجدۀ نماز گفته شد بر زمین بگذارد.

هرگاه در سجدۀ قرآن پیشانی را به قصد سجده به زمین بگذارد، اگرچه ذكر نگوید كافی است؛ و گفتن ذكر مستحب است، و بهتر است بگوید:

لا اِلهَ اِلاّ اللهُ حَقّاً حَقّاً، لا اِلهَ الاّ اَللهُ ‌اِیماناً وَ تَصديقاً، لا اِلهَ اِلاّ اللهُ عُبوديِّةً وَ رِقّاً سَجَدتُ لَكَ يا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقّاً، لامُسْتَنْكِفاً وَ لا مُستَكبِراً بَلْ انَا عَبْدٌ ذَلِيلٌ ضَعيِفٌ خائِفٌ مُسْتَجيِرٌ.

تشهّد

در ركعت دوم تمام نمازهای واجب، و ركعت سوم نماز مغرب، و ركعت چهارم نماز ظهر و عصر و عشا، باید انسان بعد از سجدۀ دوم بنشیند و در حال آرام بودن بدن تشهّد بخواند، یعنی بگوید: «اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلاّ اَللهُ وَحْدَهُ لاشَریكَ لَهُ وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اَللّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ»؛ و احتیاط واجب آن است كه به غیر‌ این ترتیب نگوید.

كلمات تشهّد باید به عربی صحیح و به طوری كه معمول است پشت سر هم گفته شود.

اگر تشهّد را فراموش كند و بایستد و پیش از ركوع یادش بیاید كه تشهّد را نخوانده، باید بنشیند و تشهّد را بخواند و دوباره بایستد، و آنچه باید در آن ركعت خوانده شود بخواند و نماز را تمام كند؛ و بنابراحتیاط واجب بعد از نماز برای ‌ایستادن بیجا، دو سجدۀ سهو به جا آورد؛ و اگر در ركوع یا بعد از آن یادش بیاید، باید نماز را تمام كند و بعد از سلامِ نماز تشهّد را قضا كند، و برای تشهّد فراموش شده دو سجدۀ سهو به جا آورد.

مستحب است در حال تشهّد بر ران چپ بنشیند و روی پای راست را به كف پای چپ بگذارد، و پیش از تشهّد بگوید: «اَلْحَمْدُ لِلّهِ» یا بگوید: «بِسْمِ الله وَ بِالله وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ خَیرُ الأسماءِ لِلّهِ»، و نیز مستحب است دست‌ها را بر ران‌ها بگذارد، و انگشت‌ها را به یكدیگر بچسباند، و به دامان خود نگاه كند، و بعد از تمام شدن تشهّد بگوید: «وَتَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ وَارْفَعْ دَرَجَتَهُ».

مستحب است زن‌ها در وقت خواندن تشهّد ران‌ها را به هم بچسبانند.

واجبات نماز یازده چیز است:

اوّل: نیت. 

دوم: قیام، یعنی ایستادن. 

سوم: تكبیرة الاحرام؛ یعنی گفتن «اَللهُ اَكبَرُ» در اوّل نماز.

چهارم: ركوع. 

پنجم: سجود. 

ششم: قرائت. 

هفتم: ذكر. 

هشتم: تشهّد. 

نهم: سلام. 

دهم: ترتیب.

یازدهم: موالات؛ یعنی پی در پی بودن اجزاء نماز.

بعضی از واجبات نماز ركن است؛ یعنی اگر انسان آن‌ها را به جا نیاورد، یا در نماز اضافه كند، عمداً باشد یا اشتباهاً، نماز باطل می‌شود، و بعضی دیگر [از واجبات] ركن نیست؛ یعنی اگر عمداً كم یا زیاد شود نماز باطل می‌شود، و چنانچه اشتباهاً كم یا زیاد گردد نماز باطل نمی‌شود.

و ركن نماز پنج چیز است:

اوّل: نیت. 

دوم: تكبیرۀ الاحرام. 

سوم: قیام در موقع گفتن تكبیرة الاحرام. و قیام متصل به ركوع؛ یعنی ‌ایستادن پیش از ركوع، 

چهارم: ركوع. 

پنجم: دو سجده.

برای مرد و زن مستحب است پیش از نمازهای واجب یومیه اذان و اقامه بگویند، ولی پیش از نمازهای واجب غیر یومیه ـ مثل نماز‌ آیات ـ مستحب است سه مرتبه بگویند الصّلوة.

 مستحب است در روز اوّلی كه بچّه به دنیا می‌آید، یا پیش از آن كه بند نافش بیفتد، در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه بگویند.

اذان هیجده جمله است:

 «اَللهُ اَكبرُ»؛ چهار مرتبه.

«اَشهّدُ اَنْ لا اِلهَ اِلاّ اللهُ - اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللهِ ـ حَی عَلَی الصَّلوة ـ حَی عَلَی الفَلاحِ ـ حَی عَلَی خَیرِ العَمَلِ ـ اَللهُ اَكبرُ ـ لا اِلَهَ اِلاّ اللهُ»؛ هر یك دو مرتبه.

و اقامه هفده جمله است : یعنی دو مرتبه «اَللهُ اَكبرُ» از اوّل اذان و یك مرتبه «لا اِلهَ اِلاّ اللهُ» از آخر آن كم می‌شود و بعد از گفتن «حَی عَلَی خَیرِ العَمَلِ» باید دو مرتبه «قَد قامَتِ الصَّلوة» اضافه نمود.

«اَشْهَدُ اَنَّ عَلِیاً وَلِی اللهِ» جزء اذان و اقامه نیست، ولی خوب است بعد از «اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً رسُولُ اللهِ» به قصد قربت گفته شود.

ترجمۀ اذان و اقامه

«اللهُ اكبر»: یعنی خدای تعالی بزرگ­تر از آن است كه او را وصف كنند.

«اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ الاّ اللهُ»: یعنی شهادت می‌دهم كه غیر خدائی كه یكتا و بی همتا است خدای دیگری سزاوار پرستش نیست.

«اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً رسُولُ اللهِ»: یعنی شهادت می‌دهم كه حضرت محمّد بن عبدالله )ص) پیغمبر و فرستادۀ خدا است.

نجس كردن زمین و سقف و بام و طرف داخل دیوار مسجد حرام است، و هركس بفهمد كه نجس شده است باید فوراً نجاست آن را برطرف كند، و احتیاط واجب آن است كه طرف بیرون دیوار مسجد را هم نجس نكنند، و اگر نجس شود نجاستش را برطرف نمایند.

اگر نتواند مسجد را تطهیر كند، یا كمك لازم داشته باشد و پیدا نكند، تطهیر مسجد بر او واجب نیست، ولی بنابراحتیاط واجب باید به كسی كه می‌تواند تطهیر كند اطلاع دهد.

اگر جائی از مسجد نجس شود كه تطهیر آن بدون كندن یا خراب كردن ممكن نیست، باید آن جا را بكنند یا خراب نمایند، و پركردن جائی كه كنده‌اند و ساختن جائی كه خراب كرده‌اند واجب نیست، ولی اگر چیزی مانند آجر مسجد نجس شود، در صورتی كه ممكن باشد، باید بعد از آب كشیدن به جای اولش بگذارند.

اگر مسجدی را غصب كنند و به جای آن خانه و مانند آن بسازند، یا به طوری خراب شود كه نماز خواندن در آن ممكن نباشد، باز هم نجس كردن آن حرام و تطهیر آن واجب است.

نماز خواندن در چند جا مكروه است و از آن جمله است:

حمام، زمین نمك­زار، مقابل انسان، مقابل دری كه باز است، در جاده و خیابان و كوچه اگر برای كسانی كه عبور می‌كنند زحمت نباشد، و چنانچه زحمت باشد حرام و نماز باطل است، مقابل آتش و چراغ، در آشپزخانه و هر جا كه كورۀ آتش باشد، مقابل چاه و چاله‌ای كه محل بول باشد، روبه­روی عكس و مجسمۀ چیزی كه روح دارد، مگر آن كه روی آن پرده بكشند، در اطاقی كه جُنُب در آن باشد، در جائی كه عكس باشد اگرچه روبه­روی نمازگزار نباشد، مقابل قبر، روی قبر، بین دو قبر، در قبرستان.

كسی كه در محل عبور مردم نماز می‌خواند، یا كسی روبه­روی او است، مستحب است جلوی خود چیزی بگذارد، و اگر چوب یا ریسمانی هم باشد كافی است.

در شرع مقدس اسلام بسیار سفارش شده است كه نماز را در مسجد بخوانند، و بهتر از همۀ مسجدها مسجدالحرام است، و بعد از آن مسجد پیغمبر (ص)، و بعد مسجد كوفه، و بعد از آن مسجد بیت المقدس، و بعد از مسجد بیت المقدس مسجد جامع هر شهر، و بعد از آن مسجد محلّه، و بعد از مسجد محلّه، مسجد بازار است.

برای زن‌ها نماز خواندن در خانه، بلكه در صندوق خانه و اطاق عقب بهتر است، ولی اگر بتوانند كاملاً خود را از نامحرم حفظ كنند، بهتر است در مسجد نماز بخوانند.

نماز در حرم امامان ) علیهم السلام) مستحب بلكه بهتر از مسجد است. و نماز در حرم مطهّر حضرت امیرالمؤمنین(ع) برابر دویست هزار نماز است.

زیاد رفتن به مسجد، و رفتن در مسجدی كه نمازگزار ندارد مستحب است، و همسایۀ مسجد اگر عذری نداشته باشد، مكروه است در غیر مسجد نماز بخواند.

مستحب است انسان با كسی كه در مسجد حاضر نمی‌شود غذا نخورد، و در كارها با او مشورت نكند، و همسایۀ او نشود، و از او زن نگیرد، و به او زن ندهد.

مكان نمازگزار ده شرط دارد:

شرط اوّل: آن كه مباح باشد.

كسی كه در ملك غصبی نماز می‌خواند اگرچه روی فرش و تخت و مانند ‌این‌ها باشد، نمازش باطل است، ولی نماز خواندن در زیر سقف غصبی و خیمۀ غصبی مانعی ندارد.

نماز خواندن در ملكی كه منفعت آن مال دیگری است، بدون اجازۀ كسی كه منفعت ملك مال او می‌باشد باطل است؛ مثلاً در خانۀ اجاره‌ای اگر صاحب خانه یا دیگری بدون اجازۀ كسی كه آن خانه را اجاره كرده نماز بخواند، نمازش باطل است، و همچنین است اگر در ملكی كه دیگری در آن حقی دارد نماز بخواند؛ مثلاً اگر میت وصیت كرده باشد كه ثلث مال او را به مصرفی برسانند تا وقتی ثلث را جدا نكنند، نمی‌شود در ملك او نماز خواند.

كسی كه در مسجد نشسته، اگر دیگری جای او را غصب كند و در آن جا نماز بخواند، نمازش باطل است.

 اگر در جائی كه نمی­داند غصبی است نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد، یا در جائی كه غصبی بودن آن را فراموش كرده نماز بخواند و بعد از نماز یادش بیاید، نماز او صحیح است؛ ولی كسی كه خودش جائی را غصب كرده، اگر فراموش كند و در آن جا نماز بخواند، نمازش باطل می­باشد.

اگر بداند جایی غصبی است، ولی نداند كه در جای غصبی نماز باطل است و در آن جا نماز بخواند، نماز او باطل می‌باشد.

كسی كه ناچار است نماز واجب را سواره بخواند، چنانچه حیوان سواری یا زین یا نعل آن غصبی باشد، نماز او باطل است، و همچنین است اگر بخواهد بر آن حیوان نماز مستحبی بخواند.

كسی كه در ملكی با دیگری شریك است، اگر سهم او جدا نباشد بدون اجازۀ شریكش نمی‌تواند در آن ملك تصرف كند و نماز بخواند.

در سه صورت ـ كه تفصیل آن‌ها بعداً گفته می‌شود ـ اگر بدن یا لباس نمازگزار نجس باشد، نماز او صحیح است:

اوّل: آن كه به واسطۀ زخم یا جراحت یا دُمَلی كه در بدن او است، لباس یا بدنش به خون آلوده شده باشد.

دوم: آن كه بدن یا لباس او به مقدار كمتر از درهم (كه تقریباً به ‌اندازۀ یك اشرفی می‌شود) به خون آلوده باشد

سوم: آن كه ناچار باشد با بدن یا لباس نجس نماز بخواند.

و در دو صورت اگر فقط لباس نمازگزار نجس باشد، نماز او صحیح است:

اوّل: آن كه لباس­های كوچك او مانند جوراب و عرقچین نجس باشد.

دوم: آن كه لباس زنی كه پرستار پسر بچّه است، نجس شده باشد.

و احكام ‌این پنج صورت مفصلاً در مسائل بعد گفته می‌شود.

اگر در بدن یا لباس نمازگزار خون زخم یا جراحت یا دُمَل باشد، چنانچه طوری است كه آب كشیدن بدن یا لباس یا عوض كردن لباس برای بیشتر مردم سخت است، تا وقتی كه زخم یا جراحت یا دُمَل خوب نشده است، می‌تواند با آن خون نماز بخواند، و همچنین است اگر چركی كه با خون بیرون آمده یا دوائی كه روی زخم گذاشته‌اند و نجس شده در بدن یا لباس او باشد.

اگر خون بریدگی و زخمی ‌كه به زودی خوب می‌شود و شستن آن آسان است در بدن یا لباس نمازگزار باشد، نماز او باطل است.

اگر جائی از بدن یا لباس كه با زخم فاصله دارد به رطوبت زخم نجس شود، جایز نیست با آن نماز بخواند، ولی اگر مقداری از بدن یا لباس كه معمولاً به رطوبت زخم آلوده می‌شود به رطوبت آن نجس شود، نماز خواندن با آن مانعی ندارد.

اگر از زخمی‌كه توی دهان و بینی و مانند ‌این‌ها است، خونی به بدن یا لباس برسد، احتیاط واجب آن است كه با آن نماز نخوانند، و همچنین است خون بواسیر در صورتی كه دانه‌هایش بیرون نباشد، ولی با خون بواسیری كه دانه‌های آن بیرون است، می‌شود نماز خواند.

مرد باید در حال نماز اگر چه كسی او را نمی‌بیند عورتین خود را بپوشاند، و بهتر است از ناف تا زانوها را هم بپوشاند.

 زن باید در موقع نماز تمام بدن حتی سر و موی خود را بپوشاند، و احتیاط واجب آن است كه كف پا را هم بپوشاند، ولی پوشاندن صورت به مقداری كه در وضو شسته می‌شود، و دست‌ها تا مچ، و روی پاها تا مچ پا لازم نیست، امّا برای آن كه یقین كند كه مقدار واجب را پوشانده است، باید مقداری از اطراف صورت و قدری پائین­تر از مچ را هم بپوشاند.

موقعی كه انسان قضای سجدۀ فراموش شده یا تشهّد فراموش شده را به جا می‌آورد، بلكه بنابر احتیاط واجب در موقع سجدۀ سهو هم باید خود را مثل موقع نماز بپوشاند.

اگر انسان عمداً یا از روی ندانستن مسألـه در نماز عورتش را نپوشاند، نمازش باطل است.

اگر در بین نماز بفهمد كه عورتش پیدا است، باید آن را بپوشاند، و احتیاط واجب آن است كه نماز را تمام كند و دوباره بخواند، ولی اگر بعد از نماز بفهمد كه در نماز عورت او پیدا بوده، نمازش صحیح است.

اگر در حال‌ ایستاده لباسش عورت او را می‌پوشاند، ولی ممكن است در حال دیگر ـ مثلاً در حال ركوع و سجود ـ نپوشاند، چنانچه موقعی كه عورت او پیدا می‌شود، به وسیله‌ای آن را بپوشاند، نماز او صحیح است، ولی احتیاط مستحب آن است كه با آن لباس نماز نخواند.

انسان می‌تواند در نماز خود را با علف و برگ درختان بپوشاند، ولی احتیاط مستحب آن است موقعی خود را با ‌این‌ها بپوشاند كه چیز دیگری نداشته باشد.

انسان در حال ناچاری می‌تواند در نماز خود را با گِل بپوشاند.

اگر چیزی ندارد كه در نماز خود را با آن بپوشاند، چنانچه احتمال دهد كه پیدا می‌كند، بنابر احتیاط واجب باید نماز را تأخیر بیندازد، و اگر چیزی پیدا نكرد در آخر وقت مطابق وظیفه­اش نماز بخواند.

كسی كه می‌خواهد نماز بخواند، اگر برای پوشانیدن خود حتّی برگ درخت و علف و گِل و لجن نداشته باشد، و آب گل آلود یا چاله‌ای هم كه در آن بایستد پیدا نكند، و احتمال ندهد كه تا آخر وقت چیزی پیدا كند كه خود را با آن بپوشاند، در صورتی كه احتمال بدهد که نامحرم او را می‌بیند، باید نشسته نماز بخواند و برای ركوع و سجود به قدری خم شود كه عورتش پیدا نباشد، و برای سجود كمی ‌بیشتر از ركوع خم شود، و مهر را بالا بیاورد و پیشانی را بر آن بگذارد؛ و اگر اطمینان دارد كه نامحرم او را نمی‌بیند، احتیاط واجب آن است كه دو نماز ‌ایستاده بخواند و موقعی كه ‌ایستاده است قُبل خود را با دست بپوشاند، و در یكی از آن دو نماز ركوع و سجود را به جا آورد، و در دیگری به جای ركوع و سجود با سر اشاره نماید.

خانۀ كعبه ـ كه در مكۀ معظّمه می‌باشد ـ قبله است و باید رو به روی آن نماز خواند، ولی كسی كه دور است اگر طوری بایستد كه بگویند رو به قبله نماز می‌خواند كافی است، و همچنین است كارهای دیگری كه ـ مانند سر بریدن حیوانات ـ باید رو به قبله انجام گیرد.

كسی كه نماز واجب را ‌ایستاده می‌خواند، باید صورت و سینه و شكم و جلوی پاهای او را رو به قبله باشد، و احتیاط مستحب آن است كه انگشتان پای او هم رو به قبله باشد.

كسی كه باید نشسته نماز بخواند، اگر نمی‌تواند به طور معمول بنشیند، و در موقع نشستن كف پاها را به زمین می‌گذارد، باید در موقع نماز، صورت و سینه و شكم و ساق پای او رو به قبله باشد مسأله 787- كسی كه نمی‌تواند نشسته نماز بخواند، باید در حال نماز به پهلوی راست طوری بخوابد كه جلوی بدن او رو به قبله باشد، و اگر ممكن نیست باید به پهلوی چپ طوری بخوابد كه جلوی بدن او رو به قبله باشد، و اگر‌این را هم نتواند باید به پشت بخوابد به طوری كه كف پاهای او رو به قبله باشد.

نماز احتیاط و سجده و تشهّد فراموش شده و سجدۀ سهو را باید رو به قبله به جا آورد.

نماز مستحبی را می‌شود در حال راه رفتن و سواری خواند، و اگر انسان در ‌این دو حال نماز مستحبی بخواند، لازم نیست رو به قبله باشد.

نمازهای مستحبی زیاد است و آن‌ها را نافله گویند، و در بین نمازهای مستحبی به خواندن نافله‌های شبانه روز بیشتر سفارش شده، و آن‌ها در غیر روز جمعه سی و چهار رکعتند، كه هشت ركعت آن نافلۀ ظهر، و هشت ركعت نافلۀ عصر، و چهار ركعت نافلۀ مغرب، و دو ركعت نافلۀ عشا، و یازده ركعت نافلۀ شب، و دو ركعت نافلۀ صبح می‌باشد؛ و چون دو ركعت نافلۀ عشا را بنابر احتیاط واجب باید نشسته خواند، یك ركعت حساب می‌شود، ولی در روز جمعه بر شانزده ركعت نافلۀ ظهر و عصر، چهار ركعت اضافه می‌شود.

از یازده ركعت نافلۀ شب، هشت ركعت آن باید به نیت نافلۀ شب، و دو ركعت آن به نیت نماز شفع، و یك ركعت آن به نیت نماز وِتر خوانده شود، و دستور كامل نافلۀ شب در كتاب­های دعا گفته شده است.

نمازهای نافله را می‌شود نشسته خواند، ولی بهتر است دو ركعت نماز نافلۀ نشسته را یك ركعت حساب كند، مثلاً كسی كه می‌خواهد نافلۀ ظهر را ـ كه هشت ركعت است ـ نشسته بخواند، بهتر است شانزده ركعت بخواند، و اگر می‌خواهد نماز وِتر را نشسته بخواند، دو نمازِ یك ركعتی نشسته بخواند.

نافلۀ ظهر و عصر و عشا را در سفر نباید خواند.